Prof. Dr. F. Rengin ÜNVER
Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Yapı Fiziği Bilim Alanı

Y. Mimar Ebru ÜNVER KARAER
Medipol Üniversitesi Mimarlık Bölümü Ögr. Gör.

İnsanoğlu var olduğu günden bu yana, açık ortamlardaki doğa koşullarından korunmak amacıyla, kapalı mekanlara sığınmış ve kendilerine özgü “kapalı alanlar” yaratmıştır. Bu kapalı alanların algılamasında, diğer algı türlerine göre çok daha fazla önem taşıyan görsel algılamanın gerçekleşmesi için “ışığa” ihtiyaç vardır. Bilindiği gibi, pencerelerden içeriye giren doğal ışık/günışığı ve mekana yerleştirilen lambaların yapay ışıkları kapalı alanları aydınlatır.

Yazının sınırlı kapsamında, ışığın etkileri konu edinilmiş ve kapalı alanlarda kullanıcı görsel konforunun sağlanmasına yönelik ülkemizdeki kimi aydınlatma standartlarının özellikleri kısaca ele alınmıştır.

IŞIĞIN ETKİLERİ

Doğal ya da yapay kaynaklardan yayımlanan ışıkların, insanlar üzerindeki etkileri “görsel etkiler” ve “görsel olmayan etkiler” olarak iki grupta ele alınmaktadır.

Işığın görsel etkileri, fiziksel ortamın aydınlatma koşullarına göre değişiklik gösterir. Bu etkiler, insan görme organının bir parçası olan gözün ağtabakasında (retina) bulunan koni (cone) ve sopacık (rod) olarak adlandırılan iki tür “ışık alıcısının (photoreceptor cells)” özellikleriyle bağlantılıdır (Şekil 1). Üç tip olan koniler (L-kırmızı, M-yeşil, S-mavi), yüksek aydınlık düzeylerinde/gündüz görmesi koşullarında çalışır ve bunlar ile renkler ayırt edilir (Şekil 2). Sopacıklar ise düşük aydınlık düzeylerinde/gece görmesi koşullarında devreye girerler. Gerek doğal gerekse yapay ışık kaynaklarının kullanıldığı aydınlatmalar, ışığın görsel etkilerini dikkate alan değişkenlere göre kurgulanır.

Işığın görsel olmayan etkileri ise 2000’li yıllardan sonra gündeme gelmiştir. 2017 yılında gözün ağtabakasında ışığa duyarlı “retinal ganglion” hücrelerinin (ipRGC, intrinsically-phtosensitive retinal ganglion cells) varlığı kesinlik kazanmıştır (Şekil 1). Söz konusu hücrelerin, insanın biyolojik/sirkadyen ritmini de yöneten “melanopik görme” özelliğinde olduğu belirlenmiştir. Işığa maruz kalma süresi (dakika), ışığa maruz kalmanın gün içindeki zamanı (sabah, öğle, ikindi, akşam, gece vb.), kullanıcı özellikleri (yaş, cinsiyet, eğitim vb.), kullanıcının ışık geçmişi (yaşam koşulları) vb. koşullar ipRGC’leri, dolayısıyla insanın biyolojik/sirkadiyen ritmini etkilemede rol oynar^(3,4,5).

AYDINLATMA

Aydınlatma, Uluslararası Aydınlatma Komisyonu (Commission Internationale de L’Eclairage, CIE) tarafından “nesnelere, bunların çevrelerine, bir bölgeye ya da bir kent bölgesine görülebilmeleri için ışık uygulaması” olarak tanımlanmıştır⁽⁶⁾. Aydınlatma’nın amacı, çok çeşitli olan insan gereksinimlerine yardımcı olmaktır. Buna göre, aydınlatma, nesneleri ışıklı ve/ya da görünür kılmak için rasgele ışıklandırmak değil, nesnelere ve çevrelerine ışık yollayarak görsel algılama/görsel konfor için aydınlatma tekniği ilkeleri doğrultusunda gerekli ve uygun olan koşulları yaratmaktır.

Görsel konfor görsel algılamayı, zorlanmadan, rahat bir biçimde uzun süre sürdürebilmek, algılamanın yorucu olmaması olarak tanımlanır⁽⁷⁾. Kapalı hacimlerde görsel konfor koşullarına ilişkin standartlar iki grupta ele alınır. Bunlardan birincisi yapay ışığın kullanıldığı durumlara yönelik olan “TS EN 12464-1: 2021 Işık ve Aydınlatma – Çalışma Yerlerinin Aydınlatılması- Bölüm 1: Kapalı Çalışma Alanları”, ikincisi ise doğal ışığa yönelik olan “TS EN 17037+A1:2021 Binalarda Günışığı” başlıklı standartlardır (Şekil 3). Her iki standartta da, kapalı çalışma alanları için yapılan aydınlatma tasarımlarında görsel konforun sağlanması için göz önüne alınması gereken kriterler/ölçütler ve bunlara ilişkin sınır değerler verilmiştir.

TS EN 12464-1: 2021 Standardındaki bilgiler, tüm yapı türlerinin içinde uzun süre bulunulan kapalı çalışma alanlarında, görme organı normal çalışan veya normale göre düzeltilmiş görsel kapasiteye sahip kişilerin görsel konfor ve performans ihtiyaçlarına ilişkin aydınlatma gereksinimlerine yönelik ölçütleri vermek için hazırlanmıştır. Standartta, tasarlanan ışıklı/aydınlık ortamı belirleyen ana kriterler ışıklılık dağılımı, aydınlık düzeyi, kamaşma, kapalı mekanlarda ışığın doğrultusu, ışığın rengi ve renksel geriverim indisi, ışığın titremesi, ışığın değişkenliği (aydınlık düzeyi ve ışık rengi) olarak sıralanabilir^(7,8).

TS EN 17037+A1:2021 Standardında, tüm yapı türlerinin içinde uzun süre bulunulan kapalı hacimlerinde günışığı kullanımı durumunda göz önüne alınması gereken ölçütler, ölçütlerin özellikleri ve performans belirlenme yöntemlerinin açıklaması, böylece doğal aydınlatma tasarımlarına temel olacak bilgiler yer almaktadır^(7,9). Burada günışığından yararlanmanın ölçütleri gerekli günışığı aydınlığının sağlanması, günışığına bağlı kamaşmanın kontrolü, dış ortamla görsel bağlantının kurulması ve güneşlenme süresi (güneş alma) olmak üzere dört başlık altında toplanmıştır.

Görsel konfor açısından standartlardaki ölçütlerin sağlanamadığı durumlarda, kapalı çalışma alanındaki aydınlatmalar bireysel ve toplumsal açıdan çeşitli olumsuzluklara/istenmeyen durumlara yol açabilir. Bu durumlar kişisel açıdan göz sağlığının bozulması, sinirlilik, yorgunluk vb. olabildiği gibi öğrenimde başarısızlık, iş yaşamında isteksizlik, performans düşüklüğü gibi örneklenebilir. Bireysel olumsuzlukların toplumsal ölçekte oluşturduğu istenmeyen durumlar üretimde kalite ve verim düşüklüğünün yanı sıra kusurlu üretim oranında, iş ve trafik kazalarında artış vb. olarak sıralanabilir. Ayrıca, hem ülkemizde hem de diğer ülkelerde güncel bir konu olan, çeşitli mevzuatlarda yer verilen “aydınlatma amacıyla tüketilen enerjinin azaltılması” durumu da, ancak standartlardaki ölçütlere uygun aydınlatmalar ile gerçekleşebilecektir.

Kısacası, kapalı alanlarda ışığın uygulaması olan doğal ve yapay aydınlatma sistemleri kurgulanırken ışığın etkileri ve görsel konfor konuları özenle ele alınmalı; tasarımlar ilgili standartlardaki ölçütleri sağlamalı ve enerji tüketimi en az olabilecek biçimde oluşturulmalıdır.

Kaynaklar:

• https://www.nei.nih.gov

• https://en.wikipedia.org/wiki/Spectral_sensitivity

• CIE  (2018). System for Metrology of Optical Radiation for ipRGC-Influenced Responses to Light,  CIE S 026/E: 2018.

• CIE (2019). Position Statement on Non-visual Effects of Light, Recommending Proper Light at the Proper time.

• Pekin, Ş.,  Ünver, R. (2022). Çalışma Ortamlarında Işığın Görsel olmayan Etkilerinin İki Farklı Ölçme Yöntemiyle İncelenmesi, ELECO 2022, ISBN 978-605-01-1551-2, ID 178 ss.161.

• https://cie.co.at/e-ilv

• Ünver, R. (2022).  İç Aydınlatmada Görsel Konfora Yönelik Standart ve Ölçütlere Bir Bakış, XI. Aydınlatma Sempozyumu, 3. https://www.emo.org.tr/etkinlikler/etuk/etkinlik_bildirileri.

• TSE (2021). TS EN 12464-1: Işık ve Aydınlatma – Çalışma Yerlerinin Aydınlatılması- Bölüm 1: Kapalı Çalışma Alanları. 

• TSE (2021). TS EN 17037+A1:2021 Binalarda Günışığı.