Türkiye sismik olarak aktif bir bölgede yer almaktadır ve birçok deprem fay hattına sahiptir. Türkiye’de aktif fay hatlarının yakınında bulunan bölgelerde sanayi tesislerimiz ve fabrikalar yoğun olarak bulunmaktadır. Depremin yalnızca deprem olan bölgede değil tüm yurtta etkileri olacağını bilerek İSG ekiplerinin iş yerlerinde gerekli tüm önlemlerin alınması ve sürekli denetlenmesini sağlama görevleri vardır.
İSG çalışanlarının depremlerle ilgili belirli tehlikelerin ve zorlukların farkında olmaları ve bir deprem sırasında koordineli ve etkili bir müdahale sağlamak için yerel makamlar ve kuruluşlar da dâhil olmak üzere diğer acil müdahale ekipleriyle yakın bir şekilde çalışmaları ve bu konularda hazırlıklı olmaları, eylem planlarının bulunması önemlidir.
Bir afet sırasında, İSG çalışanları, işçilerin, toplulukların ve çevrenin güvenliğini ve refahını sağlamada çok önemli bir rol oynamaktadır. Aşağıdakiler, İSG çalışanlarının afetler sırasında harekete geçmeleri için bazı yönergelerdir:

	Genel olarak afetler	Deprem
Hazırlık	Bir afet oluşmadan önce, İSG çalışanları tahliye süreçleri, acil müdahale protokolleri ve iletişim planları dâhil olmak üzere acil durum planları geliştirmeli ve uygulamalıdır. Ayrıca, çalışanları acil durum hazırlığı konusunda eğitmeli ve bir felakette etkili bir şekilde yanıt vermek için gerekli donanım ve eğitime sahip olduklarından emin olmalıdırlar.	İSG çalışanları, tahliye süreçleri ve iletişim planları da dâhil olmak üzere özellikle depremler için acil durum planları geliştirmeli ve uygulamalıdır. Ayrıca, işçileri “Çök-Kapan-Tutun” gibi deprem sırasında başvurulabilecek uygulamalar konusunda eğitmelidirler. Tüm çalışanlar, bulunabilecekleri her yerde (evde, işte, okulda veya seyahatte) bir deprem sırasında ne yapılacağını öğrenmeli ve uygulamalıdır.
Yanıt	Bir afet sırasında, İSG çalışanları durumu değerlendirmek ve işçilerin ve halkın güvenliğini sağlamak için hızlı bir şekilde yanıt vermelidir. Ayrıca, koordineli ve etkili bir müdahale sağlamak için acil durum müdahale ekipleriyle koordine etmelidirler.	Bir deprem sırasında, İSG çalışanları durumu değerlendirmek ve işçilerin ve halkın güvenliğini sağlamak için hızlı bir şekilde yanıt vermelidir. Gerekirse binaları tahliye etmeli ve koordineli ve etkili bir müdahale sağlamak için acil müdahale ekipleriyle koordine etmelidirler.
İletişim	İSG çalışanları, afet ve etkileri hakkında bilgi sağlamak için işçiler, acil müdahale ekipleri ve halkla etkili bir şekilde iletişim kurmalıdır.	İSG çalışanları, işçilerle ve halkla etkili bir şekilde iletişim kurmalı, deprem ve etkileri hakkında bilgi vermelidir.
Risk Değerlendirmesi	İSG çalışanları, tehlikeleri tanımlamak ve önceliklendirmek için kapsamlı bir risk değerlendirmesi yapmalı ve bunları en aza indirmek veya ortadan kaldırmak için harekete geçmelidir.	İSG çalışanları, binalardaki yapısal hasar, gaz sızıntıları ve potansiyel yangın tehlikeleri gibi tehlikeleri tanımlamak ve önceliklendirmek için kapsamlı bir risk değerlendirmesi yapmalı ve bunları en aza indirmek veya ortadan kaldırmak için harekete geçmelidir.
Kurtarma	Bir felaketten sonra, İSG çalışanları, tehlikeli maddelerin temizlenmesi ve hasarlı yapıların yeniden inşası gibi kurtarma faaliyetleriyle ilişkili riskleri değerlendirmeye ve yönetmeye devam etmelidir.	Bir depremden sonra, İSG çalışanları, enkazın temizlenmesi, hasarlı yapıların stabilitesinin sağlanması ve tehlikeli maddelerin yönetilmesi gibi kurtarma faaliyetleriyle ilişkili riskleri değerlendirmeye ve yönetmeye devam etmelidir.
Sürekli İyileştirme	İSG çalışanları, acil müdahale ve afet yönetimi süreçlerini sürekli olarak değerlendirmeli ve gerektiğinde iyileştirmeler yapmalıdır.	İSG çalışanları, deprem müdahale ve kurtarma süreçlerini sürekli olarak değerlendirmeli ve gelecekteki depremlere daha iyi hazırlanmak için gerektiğinde iyileştirmeler yapmalıdır.

İSG çalışanlarının depremlerle ilgili belirli tehlikelerin ve zorlukların farkında olmaları ve bir deprem sırasında koordineli ve etkili bir müdahale sağlamak için yerel makamlar ve kuruluşlar da dâhil olmak üzere diğer acil müdahale ekipleriyle yakın bir şekilde çalışmaları önemlidir.

İş Yeri Hekiminin deprem sonrası rolü:

Bir deprem sonrasında tıbbi bakım sağlamaktan sorumlu olan bir işyeri hekimi, aşağıdaki süreçlere, girişimlere ve tedavilere aşina olmalıdır:

1. İlkyardım: İş yeri hekimi, kesikler, morluklar, kırık kemikler ve kafa yaralanmaları gibi yaralanmalar için ilk yardım sağlama konusunda eğitilmelidir. İş yerinde Ayrıca depremden travma geçirenlere duygusal destek sağlamaya hazır olmalıdırlar.
2. Arama ve kurtarma: İş yeri hekiminin, özellikle yıkıntılarda mahsur kalan insanlar varsa, arama kurtarma çabalarına yardımcı olması gerekebilir. Hastaların tedavisini yaralanmalarının ciddiyetine göre önceliklendirmek için triyaj süreçlerine aşina olmalıdırlar.
3. Şok tedavisi: Bir depremden sonra, birçok insan fiziksel yaralanma, duygusal travma veya elementlere maruz kalmanın neden olabileceği şok yaşayabilir. İş yeri hekimi şok belirtilerine aşina olmalı ve nasıl tedavi edileceğini bilmelidir.
4. Enfeksiyon kontrolü: Bir depremin ardından, sağlıksız koşullar nedeniyle enfeksiyonların yayılma riski vardır. İş yeri hekimi enfeksiyon kontrol prosedürlerine aşina olmalı ve enfeksiyon riskini azaltacak önlemler konusunda önerilerde bulunabilmelidir.
5. Ruh sağlığı desteği: Deprem yaşayan birçok insan travma geçirebilir ve duygularıyla başa çıkmak için desteğe ihtiyaç duyabilir. İş yeri hekimi, travma sonrası stres bozukluğunun (TSSB) belirti ve semptomlarına aşina olmalı ve gerektiğinde zihinsel sağlık tedavisi için destek ve yönlendirmeler sağlamaya hazır olmalıdır.
6. Uzun süreli bakım: İş yeri hekimi, kronik ağrı ve fiziksel engellilik gibi depremlerin uzun vadeli etkilerine aşina olmalı ve etkilenen bireylere sürekli bakım ve desteğin nasıl sağlanacağını bilmelidir.

Bu özel süreçlere, girişimlere ve tedavilere ek olarak, işyeri hekimi ayrıca afet müdahale protokollerine aşina olmalı ve bir afet senaryosunda tıbbi bakım sağlamak için gerekli malzeme ve donanıma sahip olmalıdır.

CRUSH sendromu riski varsa depremzedeye nasıl yaklaşılmalı?
Bywater sendromu veya Akut Travmatik Rabdomiyoliz olarak da adlandırılan Crush sendromu, iskemik kas nekrozu ile görülen kompartman sendromunun bir dizi akut sistemik komplikasyonudur (hiperkalemi, erken hipovolemik şok ve böbrek yetmezliği)[1].

Crush sendromunda, ezilmiş kas dokusu tarafından kan dolaşımına salınan toksinlerden kaynaklanan önemli sistemik semptomlar söz konusudur. Depremlerde sıklıkla karşılaşılır. Ezilme yaralanmaları en çok ciddi travmalarda görülür ve direkt yumuşak doku yıkımı, kemik hasarı ve ekstremite iskemisini içerir. Çok katlı bina çökmesinden kurtulanların % 40 kadarı bu sendromla karşılaşır. Ezilmeye bağlı rabdomiyolizin, doğrudan travma dışında, depremlerden sonra görülen en sık ölüm nedeni olduğunu belirtmek gerekir.

Ezilme yaralanması hastalarının% 80’ine kadarının ciddi kafa travmaları veya asfiksi nedeniyle öldüğü kaydedilmiştir. Hastaneye ulaşan %20’lik kesimin yarısında iyileşme görülürken, diğer yarısında CRUSH sendromu gelişir. Ezilme hasarlı hastaların yönetimi kurtarma, resüsitasyon, sendromun tanınması, tedavi ve rehabilitasyonu içerir. Birinci öncelik, hipovolemik şoku tersine çevirmek, akut böbrek yetmezliğini önlemek ve laktik asidoz ve hiperkalemiyi en aza indirmek için kritik olan hacim resüsitasyonu ve yenilenmesidir. İkinci öncelik, asidoz ve hiperkalemiyi azaltmanın bir yolu olarak sistemik alkalinizasyondur. Kompartman sendromunu önlemek için kompartman içi basınçların azaltılması da önemlidir[2].

Aşağıdakiler, crush sendromlu bir hastayı yönetmek için en önemli adımlardır:

1. YAP: Daha fazla yaralanmayı önlemek için hastayı ezilme bölgesinden hızla tahliye edin.

Crush sendromlu bir hastada, daha fazla yaralanmayı ve potansiyel hayatı tehdit eden komplikasyonları önlemek için hızlı tahliye gereklidir. Bununla birlikte, hastayı dikkatli bir şekilde ele almak ve tahliye işlemi sırasında ek yaralanmalara neden olmaktan kaçınmak da önemlidir.

2. YAP: Kan basıncı, nabız ve solunum hızı dahil olmak üzere hastanın hayati belirtilerini izleyin.
3. YAP: Hasta nefes almakta zorlanıyorsa oksijen uygulayın.
4. YAP: Kan basıncını korumak ve şoku önlemek için intravenöz sıvıları uygulayın. Sıvıların potasyum içermemesine dikkat edin. Ölümcül hiperkalemi riski hastaneye yatıştan sonra bile devam eder.

Olay yerinde müdahelede bulunurken ezilmiş vücut kısmını serbest bırakmadan önce intravenöz sıvıları uygulayın. Bu adım özellikle uzun süreli ezilme durumlarında önemlidir (4 saat ve üzeri), bununla birlikte ezilme sendromu 1 saatin altında ezilme senaryolarında da ortaya çıkabilir. Bu prosedür mümkün değilse, intravenöz hidrasyon başlatılana kadar etkilenen uzuvda kısa süreli turnike kullanımını düşünülebilir[3].

5. YAP: Hastanın böbrek fonksiyonlarını değerlendirin ve gerekirse diyaliz gibi böbrek yetmezliğini önlemek için uygun tedaviyi sağlayın.
6. YAP: Rahatsızlık ve stresi azaltmak için ağrı yönetimi sağlayın.
7. YAPMA: Güvenlikleri için gerekli olmadıkça hastayı hareket ettirmeye çalışmayın.

Öncelik, hastanın hava yolunu, nefes almasını ve dolaşımını stabilize etmek ve onları hareket ettirmeye çalışmadan önce daha fazla yaralanmayı önlemek olmalıdır. Hastanın taşınması gerekiyorsa, güvenliklerini sağlamak için spinal immobilizasyon için uygun ekipmanlar kullanılmalıdır.

8. YAPMA: Hastaya stabilize olana ve hava yolları güvenli olana kadar yiyecek veya içecek vermeyin.
9. YAPMA: Bir doktor tarafından talimat verilmedikçe, hastaya non-steroid anti-enflamatuar ilaçlar (NSAİİ’ler) gibi böbreklerine zarar verebilecek ilaçlar vermeyin.
10. YAPMA: Hastanın bir hastaneye veya tıbbi tesise transferini geciktirmeyin.

Erken ve uygun müdahale, ezilme sendromunun yönetiminde çok önemlidir, çünkü tedavinin geciktirilmesi ciddi komplikasyonlara ve uzun vadeli sonuçlara yol açabilir. Bir iş yeri hekimi veya ilk müdahale görevlisi, ezilme sendromunun tanınması ve yönetimi konusunda eğitilmeli ve hızlı ve etkili tedavi sağlamak için diğer tıp uzmanlarıyla yakın bir şekilde çalışmalıdır.

SON SÖZ:

Doğal afetler, etkilenen bölgelerdeki işçiler için çok sayıda güvenlik, sağlık sorunları yaratabilir. Acil durum hazırlığı, doğal afetler meydana geldiğinde çalışanların ve işverenlerin güvende olmalarını sağlamada önemli bir rol oynar.

İş sağlığı ve güvenliği uzmanları sadece düzenleyici politikaların uyumu ve uygulanmasından sorumlu değildir, aynı zamanda krizler sırasında insanların işteyken güvende olmalarını sağlarlar. İşin bir parçası olarak, doğal afetlere, kasırgalara, depremlere, orman yangınlarına ve sellere gerçekleşmeden çok önce hazırlanırlar. Planlar yaparlar, çalışanların hazırlıklı olduklarından emin olurlar ve uygun donanımın yerinde olduğundan emin olurlar. Doğal afetler tahmin edilemez olabileceğinden, önceden hazırlık şarttır.

---

[1] Prunet, B., Fontaine, E. (2022). Crush Syndrome. In: Julien, H.F. (eds) Disaster Medicine Pocket Guide: 50 Essential Questions. Springer, Cham.

[2] Dimitriou, N. (2021). Basics of Trauma Management: Crush Injuries. In: Pikoulis, E., Doucet, J. (eds) Emergency Medicine, Trauma and Disaster Management. Hot Topics in Acute Care Surgery and Trauma. Springer, Cham.

[3] American College of Emergency Physicians, https://www.acep.org/ (erişim tarihi: 14.02.2023)