Sanayileşmenin sonucu olarak artan mekanizasyon insan vücudu üzerindeki yükleri azaltıyor gibi görünmesine rağmen çalışan sağlığı açısından bakıldığında büyük ölçüde engellenebilir olan bu rahatsızlıklar gelişen ve gelişmekte olan ülkelerde işe bağlı hastalıkların en yaygın sebebi olmaya devam etmektedir.

2020 yılında Avrupa Birliği ülkelerinde yapılmış bir anket çalışmasında her beş çalışandan yaklaşık üçü İKİSR yakınmaları yaşadıklarını; işe bağlı sağlık sorunu olanların %60’ı ise İKİSR’lerin en ciddi sorunları olduğunu belirtmiştir.

Aynı çalışmada çalışanlar; fiziksel sağlıklarını etkileyen en ciddi risk faktörleri arasında yorucu veya ağrılı pozisyonlar (%13,2), güçlü görsel konsantrasyon içeren aktiviteler (%10), ağır yüklerin taşınması (%9,1) ve tekrarlayan el veya kol hareketlerinin yer aldığını ifade etmişlerdir. (%8,7)

İşe bağlı kas iskelet rahatsızlıklarının büyük bir bölümü birikimli bozukluklardır. Bu rahatsızlıklar; kasların, sinirlerin, tendonların, bağ dokuların, eklemlerin, kıkırdakların ve spinal diskin yaralanması ve bozuklukları olarak tanımlanır, kayma, düşme veya benzeri kazalardan kaynaklanan yaralanmaları içermez. Bu tür yaralanmalar İş Kazaları olarak sınıflandırılır.

İşle ilgili kas- iskelet sistemi rahatsızlıklarının gelişiminde; fiziksel ve biyomekanik faktörler, psikososyal faktörler ve bireysel faktörler rol oynamaktadır. Bu faktörler İKİSR gelişiminde tek başına rol oynayacağı gibi çeşitli kombinasyonlar halinde de etki edebilirler.

Bu rahatsızlıkların birçoğu eğilme, doğrulma, tutma, kavrama, bükme ve uzanma gibi sıradan vücut hareketleri sonucunda meydana gelmektedir. Bu hareketler günlük yaşamda zararlı hareketler değildirler. Bu hareketleri zararlı hale getiren hareketlerin aralıksız tekrarları, hızı ve toparlanma için iki hareket arasındaki zaman yetersizliği ve zorlanmalardır.

Genellikle çalışma duruşlarının statik veya uygunsuz olması, ağır taşıma, tekrarlanan hareketlerin sürekliliği, vücudun el-bilek gibi küçük bölümlerine yüklenilmesi, hareketler sırasında toparlanmaya olanak vermeyecek hızda ve aralıksız çalışma gibi ergonomik faktörlere bağlı olarak gelişen bu sağlık sorunları; aşırı kullanım yaralanmaları olarak ta adlandırılmaktadır.

Bu rahatsızlıkların kontrol altına alınabilmesi ve önlenmesi; sebep olabilecek risk faktörlerinin değerlendirilmesi,  tespit edilen öncelikli riskler için uygun iyileştirme önerileri ve yapılacak ergonomik iyileştirmelerle mümkündür.

İşyerlerinde sürdürülecek kontrol/ yönetim programında 7 adımlı bir strateji izlenebilir:

1.Adım

Risk Faktörlerini Tanımlama/ Analiz; Ergonomi ve iş sağlığı çalışmaları, işe ilişkin yüklenme, bireysel zorlanma ve olası sağlık riskleri arasındaki ilişkiyi belirlemek için gerçekleştirilir. Raporlanmış iş ile ilişkili yaralanmaların çoğunluğu bel, sırt, omuz, üst uzuvlar ve boyun üzerinde yoğunlaşmış olduğundan ötürü, ergonomik ölçümler/ değerlendirmeler de çoğunlukla bu bölgelerdedir. İşyerlerinde işe ilişkin kas iskelet sistemi rahatsızlıklarının önlenmesine yönelik risk değerlendirme süreçlerinde çalışma duruşları, tekrarlamalı iş aktiviteleri, bu aktivitelerin sıklığı ve süresi ve çalışma koşulları değerlendirilmelidir. Kas- iskelet sistemi rahatsızlıklarına neden olan uygunsuz çalışma duruşlarını ve bunların risk düzeylerini belirleyebilmek ve bu konularda yapılacak iyileştirme ve geliştirme planlarına ışık tutmak amacıyla literatürde birçok yöntem yer almaktadır. Çalışma duruşunun değerlendirilmesi amacıyla işin bölünmesine yol açılmadan, geçerlilik ve güvenilirliği konusunda yapılmış çalışmalar bulunan gözlemsel ölçekler kullanılarak çalışma duruşunun uygun olup olmadığı değerlendirilebilir.

2.Adım

Ergonomi Eğitimleri;  İşe bağlı Kas iskelet Sistemi rahatsızlıklarının önlenebilmesi için ergonomi eğitimleri oldukça yaygın olarak başvurulan yöntemler arasında yer almaktadır. Bilimsel yazında “İşe Bağlı Kas İskelet Sistemi Rahatsızlıklarını” önlemede ergonomi eğitiminin etkinliğine ilişkin pek çok görüş mevcuttur. Yapılan araştırmalarda, ergonomi eğitimi ve iyileştirmelerin kas ve iskelet sisteminden kaynaklı olumsuzlukların sıklık ve maliyetini azaltmada, iş verimliliğini, memnuniyetini, yaşam kalitesini artırmada etkili olduğu gösterilmiştir. Önleyici ve katılımcı bir yaklaşımı öngören ergonomi eğitimlerinin getirebileceği ek maliyet, uygun olmayan çalışma duruşları nedeni ile ortaya çıkacak rahatsızlıkların oluşturacağı maliyet ile karşılaştırıldığında çok düşük ve önemsiz kalacaktır. Ergonomi eğitimleri, yöneticilerin ve çalışanların işle ilgili kas- iskelet sistemi rahatsızlıkları için risk faktörlerini tanımlamasını, semptomlarını tanımasını ve önleyici stratejiler geliştirmesine katılımı sağlayacaktır.

3.Adım

Sağlık Kanıtlarının Toplanması; Kas iskelet sistemi sorunlarına ilişkin semptomlara yönelik epidemiyolojik veriler, sağlık kayıtları ve tıbbi kanıtlar değerlendirilerek sorunun kapsamı ve özellikleri belirlenmelidir. Bu amaçla çalışanların sağlık gözetim kayıtları, işyeri hekimliğine başvuru nedenleri, hastalık nedeni ile alınmış iş göremezlik belgeleri değerlendirilecek, çalışanların yaşadığı Kas İskelet Sistemi Rahatsızlıklarının dağılımı ve sıklığı analiz edilmelidir. İşleri aşırı fiziksel yorgunluğa, strese veya rahatsızlığa neden olan çalışanları takip etmek önemlidir. Çalışanlar semptomlarını erken ve açık bir şekilde bildirirse, kas- iskelet sistemi rahatsızlıklarının gelişimini geciktirmek için düzeltici önlemler alınabilir. Belirli bir bölümdeki çalışanların diğer bölümlerde çalışanlardan daha fazla KİSR bildirdiği bir senaryoda, o bölümdeki olası risk faktörleri ivedilikle incelenmelidir.

4.Adım

Kontrol Hiyerarşisi Geliştirme; İşle ilgili kas- iskelet sistemi rahatsızlıklarına ilişkin risk faktörlerini kontrol etmek için uygulanacak eliminasyon işyerinde KİSR risk faktörlerini azaltmanın en etkili yoludur. Kontrol hiyerarşisi ayrıca ikame, mühendislik kontrollerini içermelidir. Ergonomi prensipleri çerçevesinde sürdürülecek mühendislik kontrolleri; tehlikenin değiştirilmesi ve/veya tehlikenin ortadan kaldırılmasını sağlayacaktır.  Diğer işe bağlı/ mesleki sağlık sorunlarına kıyasla kişisel koruyucu donanım ve idari kontrollerin İKİSR’nı azaltması veya ortadan kaldırması pek olası değildir

5.Adım

Kontrol Önlemlerini Değerlendirme; Uygulanan önlemlerin kas iskelet sistemi rahatsızlıklarına yol açabilecek risk faktörlerini azalttığından veya ortadan kaldırdığından emin olmak için müdahaleler takip edilmelidir. Bu önlemlerin yeni risk faktörlerine yol açmadığından emin olunmalıdır. Çalışanlar işlerini farklı yapmaktan ve yeni kas gruplarını kullanmaktan rahatsız olabileceğinden, uygulamadan bir hafta sonra ve bir ay sonra çalışanlardan geri bildirim alınmalıdır.

6.Adım

İşe Dönüş Programlarının Geliştirilmesi; Sadece yeni rahatsızlıkların önlenmesi ele alınmamalı, aynı zamanda çalışanların rehabilitasyonu ve yeniden entegrasyonu sağlanarak çalışanlar işte tutulmalıdır. İşle ilgili kas- iskelet sistemi rahatsızlıkları olan çalışanlara kısıtlı görevler veya geçici iş transferlerinin sağlandığı bir işe dönüş programı geliştirilmelidir. İşe dönüş programının sürdürülebilirliği işyeri risk haritasının oluşturulmasıyla mümkün olabilecektir. Çalışanların işe bağlı olsun veya olmasın kas iskelet sisteminde sakınca doğurabilecek bir sağlık sorunu saptandığında kas iskelet sistemi üzerine daha az yük bindirecek ve/veya daha az statik duruşlu bir işe verilmesi önerilmelidir.

7.Adım

Çalışan Katılımını Sağlama/ Proaktif Ergonomi Programları; Çalışanların işyerinde ergonomik değerlendirme ve işlemlerin yürütülmesine aktif olarak dâhil olması sağlanmalıdır. Çalışanların karar sürecine katılımı ve yönetimin desteğinin, sağlık ve güvenlik ile ilgili olumlu sonuçlar elde edilebilmesinde önemli bir unsur olduğu unutulmamalıdır.

Kaynaklar:

• Özcan E, Esmaeilzadeh S, Bölükbaş N (2007) Bilgisayar kullananlarda mesleki kas iskelet sistemi hastalıklarından korunma ve ergonomi. Nobel Med;3(1):12-7.

• Özcan E, Kesiktaş N (2007) Mesleki kas iskelet hastalıklarından korunma ve ergonomi. İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi;34:6-9 

• Sarıkaya Ç. Elle taşıma işlerinde risklerin değerlendirilmesi ve sektöre uygulanması (İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi) Ankara (2014)

• https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Self-reported_work-related_health_problems_and_risk_factors_-_key_statistics

• https://www.hse.gov.uk/msd/msds.htm

• Yu, W., Ignatius, T., Wang, X., Li, Z., Wan, S., Qiu, H. ve diğerleri. (2013) Effectiveness of participatory training for prevention of musculoskeletal disorders: a randomized controlled trial. International archives of occupational and environmental health, 86 (4), 431-440.

• Greene, B.L., DeJoy, D.M.,Olejnik, S. (2005) Effects of an active ergonomics training program on risk exposure, worker beliefs, and symptoms in computer users. Work, 24 (1), 41-52.

• Dalkılınç, M., Bumin, G.,Kayıhan, H. (2013) The effects of ergonomic training and preventive physiotherapy in musculo-skeletal pain. The Pain Clinic

• Çelik İ. (2007) Büro çalışanlarının maruz kaldığı risklerin ve alınması gereken önlemlerin belirlenmesi İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü

• Baydur H. (2011) Bilgisayar kullanarak iş gören büro çalışanlarında ergonomi eğitiminin etkinliği. Yüksek Lisans Tezi Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü

• Keleş O. (2016) Ofis çalışanlarında ergonomi eğitiminin ağrı şiddeti, fonksiyonel kısıtlılık ve farkındalık düzeyine etkisi. Yüksek Lisans Tezi Haliç Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü